Fotoğrafı tıpkı diğer sanat dalları gibi bireyin kendini anlatmada, duygu ve düşüncelerini ortaya koymada sonsuz olanaklara sahip bir yaratıcılık alanı olarak görüyorum. Fotoğraf sanatçısının da yaptıklarını diğer bireylerle paylaşmaktan büyük mutluluk duyduğuna inanıyorum. Bu düşünceden hareketle yaratıcılıklarını ortaya koyabilecekleri bir çalışma alanı olarak özellikle fotoğraf sanatçılarının dikkatini çekeceğini sandığım Exlibris'i bu sempozyum vasıtasıyla sizlerle paylaşmak istiyorum. Konunun sanata gönül verenlerin de ilgisini çekeceğini ümit ediyorum. Bazılarınızın "Exlibris de nedir?" diye sorduğu belki de ilk defa duyduğu, bazılarınızın ise oldukça aşina olduğu bu sanat dalının özgün baskı sanatçıları ve grafik tasarımcılar kadar fotoğraf sanatçıları için de iyi bir anlatım aracı olması dileğiyle exlibrisi anlatacağım.

Nedir exlibris?
Exlibris, kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu özgün yapıtlardır. Kitabın kartviziti ya da tapusudur. Sözcük olarak "..."nın kitabı, "..."nın kitaplığına ait veya "..."nın kütüphanesinden anlamına gelir. Üzerinde Exlibris Ali Rıza Akalın yazan bir çalışma, "Ali Rıza Akalın'ın kitaplığından anlamını taşır ve onun sahip olduğu kitaplarda kullanılır. İngilizce karşılığı ise "Bookplate' tir.
Exlibrisler, kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi, geri getirmesi konusunda uyarır. Bir mülkiyet işaretidir. Sahiplenme göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir. Ayrıca exlibrisler, geleneğe saygının, yazılı metinlere ilgi ve sevginin sembolüdürler.

Exlibris, önemli bir iletişim aracıdır. Sanatı, insanın elleri arasına; kitapların içine kadar getirmekte, dokunabilecek kadar yakınlaştırmaktadır. Sanatın büyüleyici sıcaklığını hissettirmektedir. Ülkeler arası, sanatçılar arası ilişkileri artırmakta, sanatçı ve koleksiyoncu dayanışmasını pekiştirmekte, var olan gelişmelerden birbirlerini haberdar etmektedir.

İlgilenenlerin sayısı giderek artmakta olan bu sanat dalı, küçük bir ihtiyaç grafiği olarak ele alınmamalıdır. Hepsi de sanatsal kaygılarla yapılan, estetik değerlere sahip özgün çalışmalardır. Pul, para, afiş ve benzeri şeyler gibi zevkle toplanan exlibrislerin, yapıldığı döneme ait kültürel, tarihsel özellikleri günümüze taşıdığı bir gerçektir. Çok uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalı; ülkeler arası ilişkilerin gelişmesini, uluslararası dostlukların yaratılmasını sağlamaktadır. Sanatçı ve koleksiyoncu arası güzel bir dayanışma oluşturmakta, var olan gelişmelerden birbirlerini haberdar etmektedir. Avrupa ülkelerinde, Amerika'da, Rusya'da, Japonya'da ve başka ülkelerde exlibrisle ilgilenen kişi sayısı o kadar fazla ki dernekleri kurulmakta, yarışmalar düzenlenmekte ve sergiler açılmaktadır. Sadece exlibrislerin yer aldığı müzeler bile yapılmaktadır.

Exlibrisin Tarihi Gelişimi

Araştırmacılar, exlibrisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö. 1400 yıllarında açık mavi renk bir fayans üzerine yapıldığını ve bunun da III. Amenofis'in kitaplığına ait olduğunu açıklıyorlar. Bu tür levhaların ise papirüs rulolarını korumak için kullanılan ağaç sandıklara takıldığı tahmin ediliyor. 16. yüzyıldan itibaren kitapların çoğalmasıyla yaygınlaşan exlibrisler, ünlü sanatçılar tarafından da yapılmıştır. Albrecht Dürer'in (1471-1528), 1525 yılında zamanın ünlü devlet ve bilim adamları için 21 sayfa exlibris yaptığı bilinmektedir.

Başlangıçta yalın bir isim ve sembolden oluşan exlibrisler, 18.. yüzyıl sonlarında büyük kütüphanelerin vazçgeçilmez uygulamaları arasında yer almıştır. 19. yüzyılda endüstri devrimiyle kitabın varlığı güçlenmiş, hızlı baskı teknolojisinin bulunmasıyla bilimsel, ekonomik gelişmenin, entellektüel değişmenin temelleri atılmıştır. Görülmemiş sayıda kitap üretilmeye başlanmıştır. Kitap basımının artmasıyla birlikte her kitaba ve kitap sahibine özgü tasarımlar yerine daha dar anlamda, basit mühürler, damgalar, exlibris olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Türkiye'de Exlibris
Osmanlılar dönemindeki el yazması ve basılı kitaplarda mülkiyet işareti olarak mühürleri görmekteyiz. Resmi işlerde ve mektuplarda da kullanılan mühürlerdeki kaligrafik düzenlemeler, günümüzde de ilgi çeken güzel bezemelerdir.

Türkiye'nin exlibrisi tanıması, batıdan alınmış kitaplar aracılığıyla olmuştur. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan exlibrislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları, bu kitapları kütüphanelere bağışlamışlar ya da sahaflara satmışlardır.

Türkiye'de adına ilk exlibris yaptıranlar, o dönemin yabancı uyruklu kitapseverleridir. Üsküdar Amerikan Koleji, Robert Kolej gibi okullarda görev yapan yabancı öğretmenlerin kitaplarına exlibris yaptırdıkları, bu okulların kütüphanelerine bağışlanan kitapların iç kapaklarına bakıldığında görülebilir.

Artık yurt dışında yapılan exlibris sergisi ve yarışmalarda ülkemizin de adını duyuran sanatçı ve tasarımcılarımızın isimleri geçmektedir. Bugün belki iki elin parmakları kadar olan exlibris sanatçımız gelecekte mutlaka çoğalacaktır. Tıpkı sevgi gibi paylaşıldıkça artacak olan exlibris merakı, sanatseverleri saracaktır.

Exlibris Koleksiyonculuğu

Exlibrisler, ülkelere, sanatçılara, tekniklere, üsluplara hatta örgelere göre değerlendirilip pek çok meraklısı tarafından toplanmaktadır. Koleksiyoncular, ellerindeki çift baskıları diğer kişilerle değiştirerek çok sayıda exlibrise sahip olmaktadırlar. Bu değiş tokuş yapmadaki amaçları, kendi koleksiyonlarını hem kalite olarak geliştirmek, hem de sayı olarak artırmaktır. Bu kişiler, koleksiyonculuk etkinliklerinin bir sonucu olarak aynı zamanda farklı dönemlerin sanatını ve baskı teknolojisini de öğrenmektedirler.

Tanınmış sanatçıların yapıtları koleksiyoncular tarafından en çok aranılan exlibrislerdir. Bunlardan müzikle ilgili olanlar ve erotik konuları içerenler öncelikle tercih edilenlerdir. Bu küçük baskıların mutlaka sanatçısı tarafından imzalanmış olması gerekir. Ne zaman, ne kadar sayıda ve hangi teknikle basıldığı mutlaka belirtilmelidir. Estetik bütünlük, yazıların yerleşimi, teknik yetkinlik, koleksiyoncuların dikkat ettiği önemli konulardır.

Koleksiyoncular, ilgi alanlarına göre çok farklı konularda exlibris toplamakta, bu konulara yönelik çalışma yapan sanatçılara siparişler vermektedirler.

Koleksiyoncular, exlibrislerini değişik yöntemlerle saklamaktadırlar. Exlibrisler, genellikle standart kartlara yapıştırılarak saklanmaktadır. Bu kartlar, A4 ya da 21 x 27 cm. boyutunda olup; başlığında sanatçının adı, doğum-ölüm yılı, ülkesi, üyesi olduğu dernek, exlibrisin baskı tekniği, yapım yılı, toplam sayısı, sahibinin adı yer alabilir. Eğer bu kartlar, 80-100 yapraklık bir çilt haline getirilirse ilgilenenlerin incelemesi kolaylaşır. Exlibrislerin bir başka saklanma şekli de zarflama veya kutulamadır. Uygun boyuttaki zarf ve kutularda; sanatçılara, tekniklere, ülkelere, dönemlere ya da konulara göre sınıflandırma yapılarak saklanabilirler

Yurt dışında uzman kişilerce fiyatlarının özenle takip edildiği bir exlibris piyasası vardır. 1985 yılında Almanya'da 100 sayılık metal gravür bir exlibris çalışması 500 - 1000 mark, arasında alıcı bulmaktaydı. 1990'larda Amerika'da bir exlibris tasarımı için baskı hariç en az 100 ile 600 dolar arasında bir ücret talep edilmekteyken, iyi tanınan bir sanatçı, orijinal bir tasarımı için bu rakamların dört katını isteyebilmekteydi.

Exlibrisler, yapışkan etiketler şeklinde kitapçılarda da satılırlar. Müşteri, aldığı bu exlibrise adını yazar, kitabının iç kapağına yapıştırır. Koleksiyoncular, bu tür exlibrisleri, Òevrensel exlibrisÓ olarak tanımlarlar. Çünkü herhangi bir kişi bunları alıp ismini ekleyebilir. Asıl exlibris daha özeldir. Bir sanatçı veya tasarımcı tarafından tasarlanıp, basılır. Özel kişilere veya kütüphanelere yapılır ve onların ismini üzerinde taşır. Dünya üzerinde 3.000'den fazla koleksiyonun olduğu tahmin edilmektedir. Sadece Almanya'da 500.000'in üzerinde exlibrisin var olduğu savunulmaktadır.

Koleksiyoncular ve tarihçiler için exlibris listeleri çok önemlidir. Bu listeleri derleyen ve exlibris üzerine araştırmalar yapan çok sayıda uzman vardır. Belçika'dan Luc Van den Briele, Danimarka'dan Klaus Rödel, İsviçre'den Benoit Junod exlibris üzerine araştırma yapan uzmanlaşmış kişilerden sadece birkaçıdır.

Avrupa ülkelerinin hemen hemen hepsinde, Amerika'da ve Japonya'da exlibris sanatçılarının ve koleksiyoncuların bir araya geldikleri exlibris dernekleri vardır. Bu derneklerin bazıları, kapsamlı exlibris yıllıkları ve periyodik bültenler yayımlarlar.

Tasarım ve Uygulama

Bünyesinde pek çok kültürel ve tarihsel değer taşıyan exlibrisler, 500 yıldan bu yana sanatsal kaygılarla yapılmakta ve meraklıları tarafından toplanmaktadır. Exlibris, insanı farklı düşüncelere yönelten özgün bir çalışma alanıdır; genellikle kitapların boyutuna bağlı kalınarak hazırlanıp, değişik baskı teknikleriyle üretilmektedir. Büyük kitaplar için büyük, küçük kitaplar için küçük exlibris yapılabilir.Yarışma şartnamelerinde en büyük exlibris boyutunun 13 x 13 cm. olması gerektiği vurgulanmakla birlikte, koleksiyoncuların kullanışlı buldukları exlibris boyutu: 5 x 7,5 cm. ve civarında olanlardır.

Koleksiyoncular ya da kitap severler, sergiler, kataloglar kanalıyla veya yaptıkları değiş tokuşlarla exlibrisleri incelerler ve çalışmak istedikleri sanatçıları bulurlar. Sanatçıya fikirlerini açıklayıp örnek taslak rica ederler. Exlibris sanatçısı, sipariş veren kitapseverin ya da koleksiyoncunun istemi doğrultusunda en uygun kompozisyonu tasarlar, yazı resim ilişkisini kurar, çoğaltma yapacağı tekniği, kullanacağı kağıdı saptar ve uygulamaya geçer.

Exlibris baskı miktarı, baskı tekniğinin olanaklarına, sipariş verenin ve tasarımcının arzusuna bağlıdır. İstenilirse 2.000 adete kadar baskı yapılabilir. Fakat önemli olan, sayı değil, kalitedir. Exlibris sanatçıları, genellikle exlibris siparişi veren kişinin ilgilerini ve özelliklerini göz önüne alırlar; fakat tamamen kendi algıları doğrultusunda imajlar oluştururlar. Çalışma konusu ve teknik seçiminde sanatçı daima özgürdür. Bünyesinde estetik değerler, güzel tatlar bulundurmak koşuluyla sanatçıların nü çalışmaları da her zaman ilgi toplamaktadır.

Exlibrislerin özgün baskı olanları tercih edilmektedir; fakat daha geniş çevreye ulaşması için reprodüksiyonlarının da yapıldığı görülmektedir. Genellikle siyah beyaz kitaplara siyah beyaz ağaç ve linolyum baskılar, renkli kitaplara taş ve ipek baskılar, çok kıymetli kitaplara ise metal gravürler konulmaktadır. Baskı teknikleri exlibrislerin sol alt köşesine kurşun kalemle yazılmakta, eğer çalışma renkli ise kaç renk olduğu da belirtilmektedir.

Amerikalı emekli cerrah Guy Debenham, "Exlibrisler, sahibinin biyografisi olmalıdır." demektedir. Bilgisayarla tasarım yapan Marion Stein, Exlibrislerdeki resimlerin, okunan kitabı çağrıştırması gerektiğini öne sürmektedir.

Kendini bu çalışma alanına adamış tasarımcılar için exlibris, şüphesiz küçük bir uğraşı, basit bir iş olmayacaktır. Eğer bugün kitapların iç kapağına yapıştırılmanın yanında; koleksiyoncular tarafından toplanıyor, meraklıları tarafından çerçevelenip duvarlara bile asılıyorsa exlibris sanatı yaygınlaşacak, gelişecektir. Ve bu sanat dalı, kitap severlerin, güzel sanatlara ilgi duyanların mutlu olmasına katkı sağlayacaktır.

Baskı Teknikleri

Exlibiris sanatçıları, çalışmalarını çoğaltmak için daha çok metal gravür, ağaç gravür, linolyum baskı, litografi gibi geleneksel baskı tekniklerini kullanmaktadırlar. Serigrafi, ofset, fotograf ve bilgisayar da tasarım ve çoğaltmada kullanılmaktadır.

Exlibris tasarımcıları, geleneksel baskı tekniklerine paralel olarak bilgisayar da kullanmaktadırlar. Bilgisayarı ve olanaklarını tanıyana kadar yağlıboya ve akrilik resimler yapan Marion Stein, iyi bir yazıcısı olmadığından tasarladığı exlibrislerin ekrandan fotografını çekerek baskıya dönüştürebildiğini belirtmekte, bundan da büyük zevk aldığını söylemektedir. Marion Stein, "Yağlıboya çalıştıktan sonra fırça temizlemekten hoşlanmıyorum, bilgisayarda sonsuz renk seçme, değiştirme olanağı var, temizlik sorunu diye bir şey yok. Tasarımın bütününü görebiliyor, istediğim değişiklikleri yapabiliyorum. Ayrıca baskıları her zaman aynı kalitede oluyor." demektedir. Exlibrislerin hangi baskı tekniği ile ne kadar çoğaltıldığı baskıların altında ya da arkasında belirtilmektedir; ki bu, koleksiyoncuları, ilgilenenleri ve alıcıları bilgilendirmek açısından önemlidir. Exlibris tasarımcıları ve koleksiyoncularınca bilinen ve 1958 yılında Barselona Uluslararası Exlibris Kongresi'nde kabul edilen exlibris baskı teknikleri ve bunları ifade eden kısaltmaların vardır.

C3 : Asitle yedirme (Gravür), X2 : Ağaç oyma baskı, X3 : Linolyum baskı , L : Litografi, S1 : İpek baskı, P7 : Ofset baskı, P8 : Fotograf, CAD : Bilgisayar tasarımı

Kaynak Kitaplar:
BOOKPLATES IN THE NEWS, American Society of Bookplate Collectors and Designers, ed. Audrey S. Arellanes, F. Alhambra, California, 1970-1995.
GRAPHIA; Tijdschrift voor Exlibriskunst, (Exlibris Journal of Belgium), ed.: Luc Van Den Briele, Mechelen, 1954-1995.
PEKTAŞ, Hasip. Ex Libris, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997
SEVERIN, Mark F., Making a bookplate, Studio, London, New York, 1949. SEVERIN, Mark F., - REID, Anthony. Engraving Bookplates: European Ex Libris 1950-1970, Private Libraries Association, Pinner, Middlesex, 1972.
WOLF, Sylvia. Exlibris; 1000 Beispiele aus fünf Jahrhunderten, Verlag F. Bruckmann KG, Novum Press, München, 1985.