Muhterem okuyucanlarım, Çinlilerin deyimiyle İlginç Günleri yaşamaya devam ediyoruz! Nasıl onlar, “Umarım ilginç günler yaşarsın!” lafını beddua olarak söylerlermiş ya, onun gibi işte... Sadece maçlarla ilgilenmeyen herkesin malumudur, cennet memleketimizde, “hasta başbakan, duran devlet işleri, dış popotika, dolar çıktı, borsa göçtü” derken geçtiğimiz ay her şey gene tam bir hercümerç içindeydi. Üstüne de, gözümüzün bebekleri PFG (Pamukbank Fotoğraf Galerisi) ve YKY’nin ikisini birden tehlikeye atacağını tahmin edebileceğimiz nitelikte önemli bir gelişme yaşanmıştı. Haa bi de ay sonunda 4 gün 4 gece “müzik” festivali vardı, sanki aynen 1968 Woodstock, ABD gibi (başka yer başka zaman). Kısacası, gerçek dünya, özellikle ekonomi boyutuyla günlük yaşamımızı etkilemeye ve biçimlendirmeye devam ediyor. Galiba artık, kaçacak saklanacak delikler olarak, sanat-manat, fotoğraf filan pek bir geçerlik taşımayacak. (Bu arada, bana sorarsanız, futbol da yasaklanmalı!)

Neyse, ben de “bunlara pek aklım ermez” diyerek, özellikle sıcak yaz günlerinde eski yazılarını yeniden yayımlamaları basınımızda bir gelenek haline gelmiş olan usta köşe yazarlarımızı kendime örnek almış bulunuyorum. Böylece, artık nadir kitaplar kategorisine girdiğini sandığım İyi Fotoğraf Nasıl Oluyor kitabımdan, pek suya sabuna dokunmayan bir çıplak (ama “kirli” demek istemiyorum) yazısını bu sayfalara koymaya karar verdim. Bu yazının bir süredir üzerinde durduğum Asuman Krause takvimiyle ilgili tartışmalara da yeni bir boyut kazandıracağını umuyorum. Geniş Açı ’cılar bu niyetimden ilk başta pek hoşlanmadılar ama, “Nasıl olsa kimse okumuyor, kızın bir başka resmini koyarız yeni yazı zannederler!” diyerek onları ikna edebildim sanıyorum. (Yoksa bunları okuyamazdınız, değil mi?)
 Neyse işte, bu kadar, şimdi karşınızda (ekler ve güncellemelerle):

Gayri-Erotik Çıplaklığın Sorunsalı Hakkında Notlar⁹⁷

Geçen dönem (1989-90 falan oluyor) Boğaziçi Üniversitesi’ndeki öğrencilerime Nude Photography (tedrisat İngilizce ya!) üzerine bir paper hazırlamalarını söylemiştim. Nedense (!?) büyük çoğunluk “Nü” fotoğraflarının “pornografik”, en azından “erotik” olmaları gerektiği ön kabulünden hareket etti. Sonra düşündük, Türkçede neden nude ile naked (Çıplak ve çıplak) arasındaki farkı belirleyen iki ayrı sözcük yoktur diye. Zaten herhalde “Türk fotoğrafında çıplak geleneği” yarım sahifede anlatılabilecek bir konudur. (Bildiğiniz gibi, bu yazı Asuman Krause olayından önce yazılmıştı!) Çıplak ve çıplak. Biri sanatsal çıplak, öbürü değil; sadece “Çıplak”. Sadece-çıplak, giyinik olmamayı, açıklığı, doğallığı, ilkelliği ifade ederken, sanatsal-çıplak bir kurnazlığı, ön yargılı bir entrikayı; büyük İngiliz şair Robert Graves’in çok bilinen şiirinde98 de tarif ettiği gibi, bazı planların yapıldığını ve bu amaçla Çıplak olunduğunu ifade etmiyor mu?

Erotiklik ise büyük ölçüde fotoğrafa bakanın gözünde değil mi? Kimine erotik gözüken bir et parçası resmi, bir diğerinde ancak anatomi bilimiyle ilgili meraklar uyandırabilir. Salt sanatsal bağlamda kalınsa bile, çıplak resminin sadece erotik – yahut pornografik- amaçlar için kullanılmadığı sayısız örnek gösterilebilir. Hiç değilse sanatçının kayda geçen niyeti böyle değildir, resimleri görenler farklı düşüncede olsalar bile... Bu konuda Batı resminden tarih içinde verilecek örnekler saymakla bitmez, ve bunların bazıları aklın alamayacağı kadar tuhaftır. Yunan-Roma Mitolojisi ve Hıristiyanlık menkıbeleri sonu gelmez bir kaynak ve bahane silsilesi oluştururlar.⁹⁹
 
Günümüzde ise en yakın örnek Robert Mapplethorpe’un fotoğraflarıdır. Bilindiği gibi, bunlar geçtiğimiz yıllarda muhafazakar ABD’de büyük gürültü kopmasına neden olmuşlardı. Kendisi AIDS’den ölen Mapplethorpe eşcinselliğini gizlemiyordu. Fotoğraflarında da bu tür sado-mazoşistik ilişkileri tüm açıklığıyla sergiliyordu. Bunlar herkes için pek erotik olmasalar da, hiç değilse Mapplethorpe’un bu tür niyetleri olduğunu sanırsınız değil mi? Fakat, hayır, o da nesi, sergi kataloğu bu fotoğrafları sadece biçimsel yönlerinden ele alıp, onların ne kadar güzel, sade, yalın düzenlemeler olduklarından, siyah-beyaz dengeleri, tonal kontrol ve uyumlu görsel ilişkilerden söz ediyordu. Bu bir büyük dalga geçme değilse, gerçekten inanılmaz bir yabancılaşma ve sanat yapıtıyla araya mesafe koyma olsa gerekti.

İlk Çıplaklar

Burada sözünü ettiğim örnekler ise, gerçekten inandırıcı bir biçimde, erotik olma amacı taşımadan değişik devirlerde çekilmiş “sanatsal amaçlı” birkaç çıplak fotoğrafı... Ama diyorum ya, gene de iş seyredenin gözünde –ve beyninde- bitiyor. Erotik –veya pornografik- olmadan “çıplak” çekmenin tabii ki tüm yollarını burada örnekleyemiyorum, ve buradaki fotoğrafların hepsi de herkes için “gayri-erotik” olmayabilirler; amaç bu tavrın öndegelen fotoğrafçılar tarafından tarihte ve günümüzde nasıl ele alındığını gözden geçirebilmek, o kadar.

Fotoğrafçılığın ilk zamanlarında, hevesli amatörler uçan-kaçan, daha doğrusu kaçamayan her şeyin fotoğrafını çekiyorlardı, ve bu arada çıplakları da. Sonra, güya ressamlara yardım olsun diye çekilen çıplak fotoğrafları vardı, canlı model kiralamaktansa birkaç fotoğraf satın alıp onlardan yararlanmak daha ucuza geliyordu. Akademik resmin klasik poz ve duruşlarını içeren bu tür çıplak fotoğraflarına “Academie”ler deniyordu. Bu konuda oldukça yüksek sayıda bir üretim vardı ve tahmin edebileceğiniz gibi, meraklı müşteriler sadece artistler veya ressamlardan oluşmuyordu, yani, erotizm o zaman da seyredenin gözündeydi.

Daha yakın tarihlerden bir örnek, Edward Weston’un çektiği oğlunun fotoğraflarıdır: Neil sekiz yaşındayken. Bir buçuk yıldır ondan ayrı kalan Weston Meksika’dan yeni dönmüştü. O, günümüzün deyimiyle tam bir “sağlıklı yaşam” meraklısıydı: taze sebze, meyve ve tahıldan başka pek bir şey yemez, her sabah bir saat çıplak güneş banyosu yaptıktan sonra çocuklarıyla kendini okyanusun buz gibi sularına atardı. Weston, Neil’in gerçek kimliğinin en çok bu resimde ortaya çıktığını övünerek söylemiştir. Yalınlık, sadeleştirme, fotoğraf çerçevesine (kadraja) olan duyarlılık, en basit formların ışıkla birlikte düşünülerek ince bir seçicilikle gözlenmiş olması, bu fotoğrafları Weston’un gelişim çizgisi içinde önemli bir yere koyar

Dünyanın en ünlü mode fotoğrafçılarından Irving Penn ise, kendisi için yaptığı “çıplak” çalışmalarında soyutlamanın sınırlarında gezinir. Foroğrafçılığın tekniklerini, özel banyo ve pozlandırma ile, zorlayarak, çıplaktan yola çıkıp, biraz ürkütücü, oldukça anti-septik görüntüler elde eder. Onun erotik olmama amacıyla bu işe girişmiş olduğu da bilinen bir gerçek. Belki de insan, sürekli olarak dünyanın en güzel kadınlarıyla çalışmaktan, onların fotoğraflarını çekmekten bıkabiliyor. Penn genellikle yaptığı moda ağırlıklı işlere tepki olarak bu “nü”leri tasarlamış olmalı.100 (Bu vesileyle tartışılabilecek başka konular da var, örneğin: moda fotoğrafları ve giyinikliğin erotizmi; veya kendi aralarında bir alt grup oluşturan bir başka tür de, erotik çağrışımlar içeren natür-mort fotoğraflar: Çiçekler, giysiler, deniz kabukları ve benzeri objelerin hazırlanmış kompozisyonları gibi. Weston ve Mapplethorpe’un bu tanıma son derece uyan fotoğrafları hemen akla geliyor...)

Çıplak ve Ölü

 Öğrencilerimin çoğu, doğarken çıplak olduğumuzu söyleyip, dolayısıyla da bunun “doğal” olduğunu vurgulamışlar. Doğru, ama akıllarına gelmeyen bir başka gerçek de, öldükten sonra da aynı şeyin başımıza geleceği, yani gömülürken, soyulup kefene sarılmak, vs. Nedense, birçok çıplak fotoğrafında ölüm ile böyle bir yakın ilişki kurma çabası vardır. Acaba çıplaklık bir tür korunmasızlığı ifade ettiği için mi dersiniz? Yerde yatan çıplak bir vücut görünce onun ölmüş olabileceğini mi düşünüyoruz? (Eğer canlı olsa, ortalıkta öyle çıplak yatmaz, kalkar üzerine birşey giyerdi; çünkü artık insanlar arasında doğal olan giyinik olmak.) Bu konuda beni ilk başta düşünmeye yönlendiren gene Weston’un en muazzam fotoğraflarında biri. Son devirlerinde çekmiş, genç karısı Charis bir havuzda uyuyormuş (veya ölü) gibi yatıyor. Havuzun kenarı resmin sol üst köşesine doğru korkutucu bir eğri çizerek yükseliyor, havuzu dolduran şimsiyah su, saydam, en azından ışık geçirgen olması gerekirken, bakışlarımıza geçit vermeyerek esrarengiz ve ürkütücü bir havanın oluşmasını sağlıyor. Çıplak, suyun içinde mi, üzerinde mi; “su” gibi görünen şey, aslında koyu, katı bir madde mi, derinliği var mı? Karanlıklarda, suyun yüzeyinin arkasında, ne gizli? Anlayamıyorsunuz ve tüm bu bilinmezlikler merak ve korku uyandırıyor. Çıplaklığın benliğinden ayrılarak, her şeyden habersiz ve hiçbir şeyden etkilenmeyecek gibi kendini dışındaymışçasına huzurlu görüntüsü ise, ölüme benzer derin ve sonsuz bir sükûneti işaret ediyor. Hem çok sakin bir resim hem de bilinmez geleceğin korkutuculuğunu haber veriyor. Resmi çektiği zaman Weston elli yaşını geçmişti; kazandığı Guggenheim bursu ve daha çok insan tarafından tanınmaya başlaması, emeklerinin ve yıllar süren özverili çabalarının karşılığını artıl almaya başladığının işaretiydi. Fakat, diğer yandan, belki de en iyi işlerini zaten yapmış olduğunu biliyordu. Artık gelecekten fazla bir beklentisi kalmamıştı. Bu fotoğrafı çekerken, romantik resim ve edebiyattaki suda-yüzen-ölü-kadınlar (Ophelia ve Lady of Shallot gibi) geleneğini de aklından geçirdiğini tahmin edebiliriz.

Çıplaklar Her Yerde

 Fotoğrafları bağımsız objeler gibi kullandıkları işlerinde Robert Heinecken ve Javier Valhonrat da kadın vücudunu konu almakta sakınca görmemişler. Bu da çıplağın Batı sanatının temel konuları arasındaki birincil yerini kanıtlıyor. Neyin resmini yaptığın o kadar önemli değilse, ama fikirlerini anlatabilmek, somutlaştırabilmek için bir şeyin resmini yapman gerekiyorsa, o zaman “çıplak” yaparsın. Heinecken, tavla taşları gibi yapıştırılmış vücut parçaları fotoğraflarından bir puzzle (yap-boz) oluşturmuş. Bütün parçaların eşdeğer olmaları ve birbirlerinin yerini alabilmeleri günümüzün değişim içindeki cinsellik anlayışının ilginç bir yorumu olarak görülebilir. Valhonrat ise, bir sirk akrobatı veya cimnastikçi gibi zor pozisyonlara girmiş gerçek boyutlardaki kadın vücudu fotoğraflarını gerçek mekânlar içine yerleştirerek bir tür enstelasyon yapıyor ve mekânları oluşturan düzlemleri vurgulayarak üçboyutlu yanılsamalar, illüzyonlar elde etmek istiyor.

Çağımızın önde gelen çıplak fotoğraflarından sözederken, son derece detaylı ve karmaşık kurgusal durumların sergilendiği, espri ve ince eleştirisel bir mizah duygusunun hâkim olduğu “nev-i şahsına münhasır” (idiosyncratic) fotoğraflarıyla Les Krims’i ihmal edemeyiz. Bu yapıtlara fotoğraflandırılmış çevre düzenlemeleri olarak bakılabilirse de, çoğu fotoğraflarda poz verenlerin arasında bulunan fotoğrafçının kendisi de dahil olmak üzere herkesin sadece çıplak olarak stilize teatral pozlar vermeleri ve resimlerin kelime oyunlarıyla dolu, zengin çağrışımlar içeren isimleri, onların her şeyden önce sivri bir zekanın ürünü olan ve edebî tarafları ağır basan entelektüel yapıtlar olarak algılanmaları gerektiğini ortaya çıkartır. Krims’in kullanım biçimiyle çıplaklık, hazırlanmış yapay ortamdaki tek doğallığı temsil ederken, resmin bütünlüğü içinde de cinsel olmayan anlamda tahrik edici ve kışkırtıcı bir özellik taşır.

^{98   Robert Graves, “The Naked and The Nude”, Poems Selected by Himself, Penguin, 1961, s.179 
The Naked and the Nude
Robert Graves
 
For me, the naked and the nude
(By lexicographers construed
As synonyms that should express
The same deficiency of dress
Or shelter) stand as wide apart
As love from lies, or truth from art.
Lovers without reproach will gaze
On bodies naked and ablaze;
The Hippocratic eye will see
In nakedness, anatomy;
And naked shines the Goddess when
She mounts her lion among men.
The nude are bold, the nude are sly
To hold each treasonable eye.
While draping by a showman's trick
Their dishabille in rhetoric,
They grin a mock-religious grin
Of scorn at those of naked skin.
The naked, therefore, who compete
Against the nude may know defeat;
Yet when they both together tread
The briary pastures of the dead,
By Gorgons with long whips pursued,
How naked go the sometime nude!}

^{99 Örneğin, Rubens’in 1635 tarihli Cimon ve Pero adlı resminde tam anlamıyla sado-mazo diye nitelendirilebilecek bir sahne gösterilmektedir.}