Kapıyı tutup çekmeye yaramakla beraber ses duyurmak için de kullanılan, çekecek veya şakşak denen ve değişik biçimler gösteren halkalar ise, asıl kullanım amacı içeriye ses duyurmak olan tokmaklar yalnız bu fonksiyonları nedeniyle değil; taşıdıkları estetik değerleriyle de belli bir devrin sanat ve zevkini, estetik anlayışını dile getiren önemli eserlerdir. Bunlar ev sahibinin zevkinin yanısıra ekonomik durumunu da belirttiği gibi, bazı yörelerde gelen konuğun kimliğini belli edecek şekilde düşünülmüş ve kullanılmıştır. Kapının üst tarafına yakın ve büyük olan tokmak erkekler tarafından ve daha küçük olan ise kadın ve çocuklar tarafından çalınırdı.

Şakşak veya çekecek olarak adlandırılan aksam genellikle fazla işçilik istemeyen kapı süslerindendir. Kapı tahtasına göbek yada ayna denilen bir parçayla, bu parçaya bağlantılı bir halkadan ibarettir. İnce saç yada kalın tenekeden hafifçe bombeli olarak hazırlanan göbeğe makas, zımba, burgu gibi aletlerle istenen desenler verilir. Sade, fazla işçilik gerektirmeyen göbekler yanında çok ince desenli, ince işçiliğe sahip olanları da vardır.

Bu desenler, yapan ustanın yaratıcılığına göre stilize bitki ve hayvan motifleri ve yazılardan meydana gelir. Kapılarda ses duyurmak için kullanılan asıl parça, kapı tokmağıdır. Bunlar doğrudan kapıya takıldıkları gibi bazı bölgelerde önce ayna adı verilen aksam, sonra da bu aksama tokmak takılır. Tokmağın değeceği yere de bir kabara çakılır. Çok sade kapı tokmaklarının yanı sıra, süslü, işçilik gerektiren kapı tokmaklarına da bolca rastlanmaktadır.

Kullanılan malzemeye ve yapım tekniklerine göre kapı tokmaklarını dövme demir yada tunç döküm olarak ayırabiliriz. Döküm olanlar daha süslü ve çok çeşitli biçim ve desenlere sahiptirler. Dövme demirden yapılanlar ise genellikle çok sade olmalarına karşın hem elemeği hem de bazı yörelerde çok üstün işçiliğe sahip olanlara rastlanması nedeniyle önem taşımaktadırlar. Döküm olan kapı tokmaklarında önemli bir özellik, Anadolu'nun birbirine çok uzak bölgelerinde aynı tip tokmaklara rastlanabilmesidir. Örneğin Trabzon'da görülen kartal biçimli kapı tokmağının aynısı İzmir Buca'da karşımıza çıkmaktadır. Yine Antalya'da görülen bir kapı tokmağının benzerini Trabzon'da yada İzmir'de görmemiz olasıdır. Bu türden olan ve Anadolu'nun birçok yöresinde en çok görülen bir kapı tokmağı çeşidi " hanım eli " biçimli olanıdır. Demir, sarı ve pirinç alaşımlarından yapılan bu tip tokmakları kendi içinde çok çeşitlilik göstermektedir. Ellerin duruşu, bazılarının sol yada sağ el oluşu, farklı parmaklarda yüzükler olması, bileğinde bilezik olup olmaması yada bileziğin desenleri bu tip kapı tokmağının çeşitlemeleridir. Mardin, Diyarbakır, ve Şanlıurfa illeri ve çevrelerinde görülen dövme demirden stilize edilmiş kuş motifli kapı tokmakları da el yapısı olmaları nedeniyle yapan ustanın zevkine göre çeşitlilik göstermektedir. Kuş motifli bu tokmakların en gelişmiş ve üstün işçilikli örneklerini Mardin'in Savur ilçesinde görmekteyiz. Dövme demirden, düz ve eğri çubuklardan yapılmış kapı tokmaklarını ise Orta Anadolu'nun çeşitli kentlerinde görmek mümkündür.

Bu değerli sanat eserleri, kent yaşamı ve apartmanların yaygınlaşması sonucu zamanla fonksiyonlarını yitirmişlerdir. Ayrıca günümüzde bunların değerini keşfeden koleksiyoncular ve antikacılarca toplanmaları nedeniyle sayıları giderek azalmaktadır.