FOTOGRAFYA

Fotoğrafın Tarihsel Belge Olarak Anlamı

Tülin Dizdaroğlu

Fotograf her zaman gerçeği mi söyler?, sorusuna bir çok kişi hemen "evet" yanıtını verirken, fotografın tarihsel sürecini bilenler "bazen" yanıtını vermektedir.

İşte bu konu ve fotografın tarihsel belge olarak anlamı, 7 Nisan 2001 günü İstanbul Darphane-i Amire'de Türkiye Ekonomik ve Toplumsal TARİH VAKFI'nın düzenlediği bir günlük atölye çalışmasında enine-boyuna tartışıldı.

Tarih Vakfı ve Friedrich Ebert Vakfı'nın ortaklaşa düzenlediği etkinlikte, Alman tarihçisi ve Bochum Ruhr Üniversitesi Sosyal Hareketler Estitüsü olarak görev yapan Prof. Dr. Klaus Tenfelde konuyu, Alman sanayi kuruluşlarından olan Krupp örneği ile irdeledi.

Telfelde Krupp örneğinde, fotografın kendisinin gelişimi ile birlikte, tarih yazımında fotografın kullanımını "Tarihsel Kaynak Olarak Fotograf" başlıklı konuşması ile dialar eşliğinde sundu. Tarih Vakfı genel sekreteri Orhan Silier'in açılış konuşmasını yaptığı etkinlikte İngilizce-Türkçe simultane çeviriler yapıldı.

Prof. Dr. Klaus Tenfelde'den sonra araştırmacı yazar Gürsel Göncü'nün "Çanakkale sonrasında tarihi fotograflar eşliğinde bir yaklaşım" başlıklı bir sunumu yine dialar eşliğinde ilgi ile izlendi. Çanakkale savaşı sırasında çoğu yabancı askerler tarafından çekilen bu fotografların Çanakkale savaşının aydınlanmasındaki önemi vurgulanmış oldu.

Sıtkı Kösemen'in "Pera Kartpostallarında Bugün" konulu kartpostallarının elden ele dolaşmasının ardından Çetin Özer'in "Masa Üstünde Foto-Safari" başlıklı dia gösterisi izlendi.

Günün olayı ise Ara Güler'in "Yavuz zırhlısının ölümü" konulu kısa bir belgesel filmi idi. Ara Gürel'in 15 yılda çektiği bu film, hem görsel, hem montaj, hem de olağanüstü uyumlu müziği ile başarılıydı ve adeta nefesler kesilerek izlendi.

Prof. Dr. Tenfelde fotografın ilk kez 1850'lerde Krım savaşı ve Amerikan iç savaşı sırasında, o dönemde pozlamalar nedeni ile kullanım alanı çok dar olan fotograf, 1888 sonlarında önemli durumları belgelemek için gerekli hızı kazanıyor. Önceleri tarih yazımında bir illistürasyon aracı olarak kullanılmaya başlanan fotograf 1890'ların sonunda tarihteki yerini buluyor. 1850'lerde önemli kişiler kendi fotograflarını bir ithaf yazısı ekleyerek birbirlerine yollarken, daha sonraki yıllarda, aile fotograflarını da çektirerek bir anlamda ailenin tarihini yazmaya başlıyorlar.

Fotograf, firmalarının tanıtımı için kullanılmaya başlandığında çok önemli bir işlevinin ortaya çıktığı görülüyor; fotografın amaçları doğrultusunda kullanılabileceği gerçeği.

Almanya' da 1811'de Friedrich Krupp (1787-1826)) tarafından dar olanaklarla kurulan ve sonradan bir imparatorluğa dönüşen demir-çelik fabrikasının bu yükselişinde fotografın rolü çok büyüktür. Frederich Krupp'un oğlu Alfred Krupp 1861' de bir fotograf enstitüsü kurarak firmanın tanıtımını yapmaya başlıyor. Başlangıçta 100 kişinin çalıştığı bu enstitü giderek gelişiyor. Tanıtım için milyonlarca fotograf çekiliyor. Bu fotografların bir kısmı ayrılarak, diğerleri imha ediliyor. Ayrılanların bir kısmı Essen'in bombalanması sırasında yok oluyor ve ancak 140 bin kadarı kurtarılıp, arşivleniyor.

Bu tanıtım sırasında fotografın 10 farklı kullanım alanında başarı ile uygulandığı görülüyor. Bunlar:
1) Reklam (üzerinde firma sahiplerinin portreleri, madalyaları ve ilk üretilen topları gösteren çok büyük posterler hazırlanıyor)
2) Belge (kıdemli işçilerin portreleri çekilerek arşivleniyor ve tüm işçilerin bir aile oldukları inandırılmaya çalışılıyor)
3) Fabrika politikası. (şirket hakkında olumlu imajlar yaratmak için yöneticiler bölümünde kahve içen işçiler görüntüleniyor.)
4) Portreleme. (sahiplerinin ve üst düzey yöneticilerinin portreleri hazırlatılıyor)
5) Güvenlik amaçlı (kazalara karşı önlem almak için çeşitli kurallar fotograflanıyor, güvenlik gözlüğüyle eldiven gibi araçlar tanıtılıyor.)
6) Eğitim amaçlı (çırakları ve çalışanları eğitmek için çelik dökümünün nasıl yapılması gerektiği fotograflarla anlatılırken, pek çok yapay sahneler hazırlanıyor.)
7) Tarihsel Kullanımı (şirketi ziyaret eden ünlüleri belgelemekte kullanılıyor. Alman imparatoru Kayser'in şirketi ziyareti ve yine imparatorun bir Krupp kurucusunun cenaze törenine katılması fotograflarla belgeleniyor)
8) Hatırlatma (şirketi ziyarete gelenlere şirketin fotograf albümleri gösterilerek, ne kadar önemli ve muhteşem oldukları bir kez daha hatırlatılıyor.)
9) Aile tarihinin fotografla oluşumu. (tüm aile bireylerinin fotograflanıyor. Son yıllarda estetik kaygıların iyice öne çıktığı gözleniyor.)
10) Sosyal belge olarak fotograf. (fotograflarla işçilerinin yaşamına önem verdiği vurgulanmak isteniyor. Bir öğle tatilinde şık giyimli yöneticilerin ve ustabaşlarının fabrikadan çıktıkları görüntüleniyor. Ama aynı fotograftan birkaç dakika sonra çekilen yoksul işçi ailelerinin eşleri ve ve yakınlarına öğle yemeğini götürdükleri sahneyi görüntüleyen fotograf hiçbir zaman yayımlanmıyor.)

Ayrıca yöneticiler her dönem politik iktidarla elele olduklarını belirtmek için, çalışma odalarını ve duvarlarındaki siyasi liderlerin portrelerini göstermekten de geri kalmıyorlar.

Tüm bu fotograflar Krupp ailesinin fotografı tarihsel bir belge olarak gösterilip, kendi amaçları doğrultusunda nasıl kullanıldıkları açıkça sergileniyor. 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında Avrupa'da işçilerin sefaletini anlatan pek çok yazılı kaynak varken, bu doğrultuda Krupp fotograflarında tek bir kareye raslanmıyor. İşçilere önem verildiği, onlarında hayatlarının sonuna kadar Krupp ailesine sadık kalmaları gerektiği, hepsinin bir aile oldukları her fırsatta vurgulanıyor. Bu söyleme karşı çıkan işçiler ise hemen bastırılıyor.

Avrupa' da sosyal içerikli fotografların çekimi Amerikalı gazeteciler tarafından başlatılıyor. İşçi ailelerinin gerçek yaşamları görüntüleniyor. I. Dünya savaşında erkeklerin cepheye gitmesi sonucunda Almanya' da cephane imal eden kadınların zor koşulları fotograflarla görüntülenmeye başlanıyor.

Krupp fotograflarının pek çoğunun yapay sahneler (kontiraksiyon) hazırlanmış olması tarihçilerin fotografı tarihsel belge olarak kullanılırken çok dikkatli davranmaları gerektiğini bizlere gösteriyor.

Ülkemizdeki foto muhabirlerinin ve fotograf sanatçılarının çalışmalarını yaparlarken fotografla tarih arasında bir köprü kurarak, konularının tarihsel geçmişini araştırmasının, kültürel yaşamımıza büyük katkılar getireceği açıktır.

Bu konuda Tarih Vakfı'nın her zaman güvenilir bir kaynak olarak varlığını sürdüreceğini bilmek ise bizlere ayrıca umut vermekte.

Hazırlayan: Tülin DİZDAROĞLU